Nguyễn Thị Niên vợ quận công Bùi Văn Khuê, bà là em gái hoàng hậu vợ vua Mạc Mậu Hợp, con gái danh tướng Nguyễn Quyện.
Tương truyền bà là người có nhan sắc nhưng ứng với câu “hồng nhan họa thủy”. Khoảng năm 1592, tướng Nam triều là Trịnh Tùng mang đại quân ra bắc tấn công Thăng Long. Quân nhà Mạc thua to, vua Mạc Hậu Hợp phải bỏ kinh thành mà chạy. Tuy vậy nhà vua vẫn không lo phòng bị, ham mê tửu sắc.
Nhân thấy Nguyễn Thị Niên thường vào cung cấm thăm hoàng hậu là người có nhan sắc thì vua nảy lòng tà dâm bèn mưu giết tướng Bùi Văn Khuê để cướp lấy bà. Nhờ vợ mật báo Bùi Văn Khuê liền làm phản xin hàng nhà Lê.
Quân nhà Lê nhân đó tiến đánh, quân Mạc đại bại, vua Mạc Mậu Hợp bị bắt và chết chém.
Năm 1600, Nguyễn Hoàng sợ bị Trịnh Tùng thanh trừng không cho về Nam, bèn lập mưu xúi Bùi Văn Khuê cùng các tướng là Phan Ngạn và Ngô Đình Nga dấy binh làm phản để mình có cớ đi dẹp mà bỏ trốn về nam.
Bùi Văn Khuê cùng Phan Ngạn đem quân phò nhà Mạc nhưng chỉ được ít lâu. Phan Ngạn nghi ngờ Bùi Văn Khuê có mưu khác, liền sai người bắn chết Văn Khuê ở giữa sông.
Theo Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, khi nghe tin chồng chết, Nguyễn Thị Niên khóc với quân lính của chồng rằng:
“Người nào dốc sức đền ơn, giết được Ngạn sẽ có trọng thưởng.”
Phan Ngạn nghe thế giận lắm. Ngày mồng 1 tháng 6 năm 1600, Phan Ngạn đem quân đến sông Hoàng Giang đánh nhau. Quân của Nguyễn Thị Niên bắn chết Phan Ngạn ở giữa sông.
Khâm định Việt sử thông giám cương mục dẫn một truyện khác chép rằng:
“Ngạn nghe biết Thị Niên sắc đẹp, sai người đi lại cùng thông tin ước hẹn kết duyên. Nguyễn Thị giả vờ nhận lời, bèn kén hơn mười người trẻ tuổi đẹp trai, ăn mặc giả làm con gái sung vào làm thị tỳ. Nguyễn Thị giao ước với bọn thị tỳ giả nếu ai giết được Phan Ngạn thì sẽ được trọng thưởng. Muốn để Ngạn khỏi nghi ngờ, Nguyễn Thị Niên hẹn: đêm hôm nào đó thị sẽ đi một chiếc thuyền lớn đến hội kiến. Ngạn hí hởn mừng. Đến kỳ hạn, Nguyễn Thị ăn mặc lộng lẫy, đi thuyền ngược dòng sông Hoàng Giang ra sông Nha Giang, Ngạn cho người thăm dò, thấy trong thuyền la liệt những gái đẹp, Ngạn yên tâm không nghi ngờ gì cả, bèn ra ám hiệu cho thuyền tuần tiễu nơi đi nhanh, khi thuyền tuần tiễu sắp đến gần chỗ thuyền Nguyễn Thị thì dừng chèo ở giữa dòng sông. Điều khiển đâu vào đấy rồi, Ngạn mừng rỡ cuống quýt, cũng dùng một chiếc thuyền lớn đến để cùng Nguyễn Thị hội hợp.
Sau khi Ngạn đã sang thuyền Nguyễn Thị, liền vẫy cho thuyền mình rút lui. Lúc ấy thị tỳ đứng hai hàng rót rượu. Khi cuộc rượu đang nồng nàn, thị tỳ rút dao ở trong tay áo ra chặt lấy đầu Phan Ngạn, rồi nhân đêm nước thủy trào xuống, gió thổi mạnh quay chèo trở về như bay, quân lính của Ngạn vẫn chưa biết có chuyện ấy. Khi về, Nguyễn Thị đem đầu của Ngạn làm lễ tế ở bàn thờ chồng, rồi dặn hai con đến hành tại An Trường (Thanh Hóa) quy thuận với vua Lê. Còn thị thì tự gieo mình xuống sông. “
Theo thần tích đền Vực Vông thì thi hài bà trôi đến vùng này, nhân dân vớt được thương tiếc mà lập đền thờ.
